Tentoonstelling
Inleiding
Sinds vele eeuwen bestaan er muziekinstrumenten in de vorm van levende wezens. Vissen, slangen, vogels, allerhande fabelachtige wezens en, uiteraard, ook mensen werden afgebeeld in allerhande types muziekinstrumenten. Daardoor verkrijgen zij vaak een levendige, maar soms ook een mysterieuze of zelfs een afschrikwekkende uitdrukking.
Als je wandelt doorheen Europa’s grote verzamelingen vind je dergelijke muziekinstrumenten om elke hoek : klavecimbels met poten, contrabassen met leeuwenkop en een houten trom in de vorm van een vis zijn maar enkele voorbeelden van dergelijke rijke vormentaal. Er bestaan vele redenen voor die ongewone design, niet alleen esthetische voorkeur, of een modetrend. Muziekinstrumenten worden ook gebruikt in rituele ceremonies en, bijvoorbeeld bij het oproepen van geesten, spelen zij een praktische rol. De vorm ervan moet dus niet noodzakelijk samenvallen met het geluid ervan, zoals met name het geval is met fluitjes in de vorm van een vogel. In bepaalde gevallen worden delen van een dier of zelfs een menselijk lichaam gebruikt, zoals bijvoorbeeld een slagtand van een olifant, een slangenvel, grote zeeschelpen of zelf een menselijke schedel! Zelfs vandaag worden nog veel dierlijke materialen gebruikt in de instrumentenbouw, bijvoorbeeld paardenhaar voor vioolbogen of dierenhuiden (gewoonlijk kalf of geitenhuid) voor pauken. En tenslotte staan allerhande levende wezens afgebeeld op schilderingen waarmee muziekinstrumenten worden versierd.
Mensen
In de muziekinstrumentenbouw geldt de regel „Form follows function“ („De vorm komt voor uit de functie“). Voor een goede resonantie hebben snaar en slaginstrumenten een klankkast nodig die volgens akoestische wetmatigheden werd aangemaakt. Om dezelfde reden hebben blaasinstrumenten een corpus in de vorm van een buis, vaak met een klankbeker. Als een muziekinstrumentenbouwer toch van de gebruikelijke basisvormen afwijkt - bijvoorbeeld om aan een muziekinstrument een antropomorfe vorm te geven – dan is daar een bijzondere reden voor. In Afrikaanse en Aziatische culturen gebruikt men antropomorfe muziekinstrumenten gewoonlijk in een rituele context (aan dit thema wordt een bijzondere afdeling gewijd in deze Virtuele Tentoonstelling). In de gevallen waar ritueel, muziek en dans een eenheid vormen ligt het gebruik van antropomorfe beelden voor de hand: zij zijn machtssymbolen en schenken kracht aan de speler die deelneemt aan religieuze ceremoniën. In Europa telt vooral de kunstvolle versiering en de symboliek verbonden aan het afbeelden van menselijke wezens. Zo treffen wij vaak een mensenhoofd aan op gamba’s, harpen en andere muziekinstrumenten uit de baroktijd. Op snaarinstrumenten zijn het meestal trouwens vrouwenhoofden. Voor de reden daarvan hoeft men niet ver te zoeken:het corpus van een gamba benadert wel heel erg het silhouet van een vrouw.
Dieren
Van kikvors tot koekoek, er is bijna geen diersoort die niet vereeuwigd werd onder de vorm van een muziekinstrument. De grote variëteit in de dierenwereld biedt de vindingrijkheid van de muziekinstrumentenbouwers grenzenloze mogelijkheden. En het feit dat dieren of delen van dieren in muziekinstrumenten verwerkt worden is merkbaar in alle culturen. Zoals bij antropomorfe voorstellingen dienen ook muziekinstrumenten met dierenvoorstellingen vaak een religieuze of mythologische symboliek. Zo staat de bekende houten spleettrom in visvorm in boeddhistische tempels symbool voor waakzaamheid. Bijzonder interessant zijn muziekinstrumenten waarin traditionele vormelementen van inheemse volkeren samengaan met westerse muziekinstrumentenbouw – zoals bij de hier getoonde blokfluit. Anderzijds herinnert menig muziekinstrument om zeer evidente redenen aan dieren, vermits zij uit dieren of delen van dieren aangemaakt werden – zo bijvoorbeeld bij de sanza uit schildpad. Maar ook als men niet direct aan dieren zou denken, is er een link: zo is het haar van een strijkstok tot op vandaag nog meestal uit paardenhaar gemaakt en worden snaren in verschillende gevallen nog van darmen – meestal van schapen - vervaardigd.
Monsters
Muziekinstrumenten klinken soms wel mooi, maar zien er soms ook afschrikwekkend uit. Grote ogen staren je aan uit vreemde gezichten, opengerukte muilen met scherpe tanden dwingen ontzag af. Aan de tanden van de hier getoonde tenor zink zou men zich zelfs kunnen snijden! Meestal worden in dergelijke monsterachtige muziekinstrumenten draken afgebeeld. Zij verenigen in zich kenmerken van slangen, roofdieren en soms ook vogels. Om de betekenis te begrijpen van draken in de muziek, moet men opnieuw nagaan uit welke cultuur zij stammen. In Europa, waar men drakenkoppen vaak terugvindt op blaas en strijkinstrumenten uit de renaissance en barok, staat de draak voor het kwade, en zelfs voor de duivel. In talrijke sprookjes, maar ook in de Bijbel speelt de draak de rol van de booswicht. Afgezien van het indrukwekkende karakter van die gruwelijke gestalten, hadden drakeninstrumenten ook een praktisch nut: dergelijke uitzonderlijke muziekinstrumenten werden met name gebouwd om indruk te maken op gasten van feesten en muziekuitvoeringen aan vorstelijke hoven, of om hen kippenvel te doen krijgen. Gans anders in Azië, waar de draak in de mythologie eerder goede dan slechte kanten heeft. Zij symboliseert er vorstelijke macht, zij schenkt bescherming en bezit magische krachten. In de Chinese astrologie is de draak zelfs opgenomen in de dierenriem. Zo roept het beeld van drakeninstrumenten in Azië veel aangenamere associaties op als in het westen. Of de klank mooi is of lelijk, hangt in dit geval niet in het minst van het kunnen van de (menselijke) speler af …
