Έκθεση
Πολλές είναι οι δυσκολίες που αναφύονται κατά τη σύνταξη του σχεδίου του Χάρτη. Αυτή τη φορά δεν πρόκειται για αναθεώρηση των ιδρυτικών συνθηκών ή για διεύρυνση των αρμοδιοτήτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Στόχος είναι να αναδειχθούν και να αποσαφηνιστούν τα δικαιώματα που πρέπει να γίνονται σεβαστά από τα θεσμικά όργανα και τα κράτη μέλη κατά τη λειτουργία τους. Παρ’ όλα αυτά, για τα μέλη της Συνέλευσης δεν είναι αρκετή η απλή σύνθεση ενός καταλόγου δικαιωμάτων. Επιθυμούν, κυρίως, τα εν λόγω δικαιώματα να κατοχυρωθούν καλύτερα και να διασφαλιστούν αποτελεσματικά.
Οι διαφορές μεταξύ των νομικών συστημάτων των κρατών μελών (γραπτό δίκαιο/εθιμικό δίκαιο, αγώγιμα δικαιώματα/γενικές αρχές του δικαίου κ.λπ.) περιπλέκουν, ωστόσο, την εναρμόνιση. Ορισμένες διατάξεις είναι, επομένως, προϊόν συμβιβασμού και προσεκτικής διατύπωσης. Στην πραγματικότητα, το κείμενο του Χάρτη κατά βάση επαναλαμβάνει διατάξεις που ήταν μέχρι τότε διασκορπισμένες σε διάφορες διεθνείς και εθνικές πράξεις. Ωστόσο, ο Χάρτης εισάγει επίσης καινοτομίες, ιδιαίτερα όσον αφορά το δικαίωμα πρόσβασης στα έγγραφα των θεσμικών οργάνων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, την προστασία των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα, την αρχή της βιώσιμης ανάπτυξης και την προστασία του περιβάλλοντος, καθώς και τα δικαιώματα που σχετίζονται με τη βιοηθική (τα λεγόμενα δικαιώματα «νέας γενιάς»).
Καρπός της προσπάθειας είναι ένα σύντομο κείμενο πενήντα τεσσάρων άρθρων, διατυπωμένο με σαφήνεια και συνοχή ώστε να είναι εύκολα κατανοητό από όλους τους αποδέκτες. Ο Χάρτης απαριθμεί όλα τα δικαιώματα που διαρθρώνονται γύρω από ορισμένες βασικές αρχές: ανθρώπινη αξιοπρέπεια, θεμελιώδεις ελευθερίες, ισότητα, αλληλεγγύη, δικαιώματα των πολιτών και δικαιοσύνη. Στο προοίμιο του σχεδίου του Χάρτη υπενθυμίζεται ότι «οι λαοί της Ευρώπης, εγκαθιδρύοντας μεταξύ τους μία διαρκώς στενότερη ένωση, αποφάσισαν να μοιραστούν ένα ειρηνικό μέλλον θεμελιωμένο σε κοινές αξίες». Χωρίς να αναφέρεται σε κάποια θρησκευτική κληρονομιά, ο Χάρτης κάνει λόγο για την πνευματική και ηθική κληρονομιά της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η οποία «εδράζεται στις αδιαίρετες και οικουμενικές αξίες της αξιοπρέπειας του ανθρώπου, της ελευθερίας, της ισότητας και της αλληλεγγύης», διευκρινίζοντας ότι «ερείδεται στις αρχές της δημοκρατίας και του κράτους δικαίου».
Στον πρώτο τίτλο κατοχυρώνεται το απαραβίαστο της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Στα άρθρα που ακολουθούν κατοχυρώνεται το δικαίωμα στη ζωή, το δικαίωμα στην ακεραιότητα του προσώπου, η απαγόρευση των βασανιστηρίων και των απάνθρωπων ή εξευτελιστικών ποινών ή μεταχείρισης, καθώς και η απαγόρευση της δουλείας και της αναγκαστικής εργασίας. Ο τίτλος που αφορά τις ελευθερίες περιλαμβάνει το δικαίωμα στην ελευθερία και την ασφάλεια, καθώς και τον σεβασμό στην οικογενειακή ζωή. Υπενθυμίζει ακόμη την ελευθερία της σκέψης, της συνείδησης και του συνεταιρίζεσθαι, ενώ επιπλέον κατοχυρώνει το δικαίωμα στην εκπαίδευση, στην εργασία, στην ιδιοκτησία και στο άσυλο. Υπενθυμίζοντας ότι όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι έναντι του νόμου, ο τίτλος του Χάρτη σχετικά με την ισότητα απαγορεύει κάθε διάκριση και διασφαλίζει την ισότητα μεταξύ γυναικών και αντρών. Αναφορά γίνεται στη συνέχεια στα δικαιώματα του παιδιού, των ηλικιωμένων και των ατόμων με αναπηρίες. Όσον αφορά την αλληλεγγύη —όρο που τελικά προτιμήθηκε έναντι της έννοιας των «κοινωνικών δικαιωμάτων»—, ο Χάρτης αναγνωρίζει σειρά δικαιωμάτων, όπως είναι το δικαίωμα συλλογικών δράσεων (συμπεριλαμβανομένης της απεργίας), η προστασία των εργαζομένων σε περίπτωση αδικαιολόγητης απόλυσης, το δικαίωμα σε δίκαιες και πρόσφορες συνθήκες εργασίας, το δικαίωμα στην κοινωνική αρωγή και στη στεγαστική βοήθεια, το δικαίωμα πρόσβασης στις παροχές κοινωνικής ασφάλισης και το δικαίωμα στην προστασία της υγείας. Επιπλέον απαγορεύεται η εργασία των παιδιών. Ο τίτλος για τα δικαιώματα των πολιτών απαριθμεί τα δικαιώματα που αφορούν αποκλειστικά τους Ευρωπαίους πολίτες: το δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι, το δικαίωμα αναφοράς προς το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, το δικαίωμα στη διπλωματική και προξενική προστασία στο έδαφος τρίτων χωρών, και ακόμη το δικαίωμα χρηστής διοίκησης όσον αφορά την εξέταση υποθέσεων από τα θεσμικά όργανα της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Στη συνέχεια, ο Χάρτης υπενθυμίζει τις βασικές αρχές στον τομέα της δικαιοσύνης, όπως είναι το τεκμήριο αθωότητας, ο σεβασμός των δικαιωμάτων της υπεράσπισης, οι αρχές της νομιμότητας και της αναλογικότητας αξιοποίνων πράξεων και ποινών, και το δικαίωμα πραγματικής προσφυγής και αμερόληπτου δικαστηρίου. Τα τελευταία άρθρα του κειμένου αφορούν την εμβέλεια των δικαιωμάτων και των ελευθεριών που κατοχυρώνονται στον Χάρτη, καθώς και το πεδίο εφαρμογής τους.